Semper cla fola

Si tratta di una storia scritta in una serie di 9 puntate, a firma di "Fulminant", alias Enrico Stuffler, comparsa su "Il Marchese Colombi", iniziatasi il 13 novembre 1898, a cadenza settimanale.

Sèmper cla fòla…

1

I - Cuma a s’nàss

Dónca, stèem mo a scultèr…

L’éra un pòver ragazól mègher mègher, biánd come un bèl furmintunèr madur, mèž scarlanchèe perchè l’éra caschèe žò da un élber in zèmma a la mura là da Sant’Agustén da cla muntagnóla ed la giazzèra, un gióren ch’l’éra andèe per alvèr un nii ed passer da fèr i žógh cun di èter sóo cumpagn: un pòver ragazól cun dû gran òcc cièr cièr come l’acqua d’un funtanázz, indóvva a-s ghe vdiva dénter un fánd ed scòzz ed pantan ed dulór…

Un pòver ragazól ch’a-s truvèva squèsi tótti el sir, dápp mežanòt a l’istèe, žachèe in ti scalén dal Dôm o in qui ed Cešanóva, stóff mòrt dal gran girèr e imbambì dal sánn, indurmintèe cun la tèsta pugièda cóntra a la sóo cassátta da chincagliér in ribass, fin tant ch’a-n pasèva, vérs maténa, dóo guèrdii ed patóglia, chi al ciapèven per ónna uráccia e i-al cumpagnèven, cun al bóni manér, a cà da sóo nòna, ónna pòvra vècia òrba da trént’án, ch’la stèva in un ed chi tanabuš del Cašléni.

*

Al papà dal nòster pòver ragazól l’éra mòrt trî o quàter án indrèe a l’uspdèl, d’ónna ed chél malatii cumplichèdi, che i dutór i-n- n’han mai capì e i-n capiràn mai cuša el’s sien, perchè i-n n’han mai vést da l’avšén la mišéria e in ti lébber ch’i stódien a-n gh’è briša tótta intéra spieghèda la stòria del privazión e di patimént ed qui éch viven a la giurnèda, dè per dè stintánd e dè per dè fánd stintèr, sénza cólpa, la famija, ruvinánd al fišich e al morèl suvvo ed lór e ed chi èter…

Come a-n gh’è gnanch stampèe in chi sardlari che i dutór e i profesór i han sèmper p’r’al man, tèl e quèl l’èe la stòria di despiašér e di stravézzi ech vinen ed conseguènza e i malóster ech pòrta la brósca e al barlettón, quand la pgnata dal sóo cór, perchè i-gh’han un cór anca lór – i puvrátt – e che straza d’un cór, a fòrza ed bójer la va ed sóvra e via žò per tótt i dedrée ed Mòdna, da Sant’Agustén a Pòrta Bulágna, da San Franzásch a Pòrta Castèl…

E déntr’e fóra da tótti gli ustarii, e déntr’e fóra da tótt i paltén a dir tótt intér al rušari del brótti paròl e dal bestámmi, fermándes a tótt el stazión, da Tugnón a la Purtóra, da L’Aquila Bianca a ‘l Pámdor, da Scuffién a La Rundanéna, da la Crôš Vérda a Pelgrinón, da Ciapóla a Nibalén, da la Betriža a ‘l Cantinón, da Puricinéla a ‘l Trî Zucátt, dal Leunzén a la Catiróna, dal Žón al Cavalátt…

E via a bávver e a tracanèr per cunfánder egli idéi, per descurdères la spurchèzia dla cà, i zigh di fióo chi han frádd e chi vrén dla pulénta… Per descurdères ch’a-gh’è di sgnór e dla gènt sèmper chèlda, di ragázz sèmper cuntént, di putén sèmper san… Per truvères anch sol per ónna mežóra in un mánd difarént, un èter mánd, un mánd nóv manch brótt e manch ingióst, ma ch’l’è rotánd come al nòster e ch’al gira al gira anca ló come quást, sèmper d’atórna e sèmper pió fòrt, infénna ch’al fa perdér la tèsta, el fòrz, l’equilébbri e al fa andèr a gambalaria in mèž de strèda, o a cà a la méi trambaland adrée ai mur, imberiègh spant o sustgnù da dû anzel custòdi in muntura da péver, a fèr passèr cun la bala la nôt dénter i rastée ed Santa Efémia…

Dio che brótt desdères al dè dápp, cun un brusór in tal stamégh, ónn’arsura in t’la bácca, la fiàca in ti nèrev e avèr i fióo e la mujéra d’intórna ch’j’han ancárra pió fam e pió frádd!

E Dio che pió brótt vádder a gnir dénter la luš ed l’èlba per la frèda dla fnèstra d’ónna peršón e avér in tl’alma al pensér d’ónna famija chi sa mai in che stèt!

Mo quást a-n cónta, come a dšiva quáll ech tirèva di bigliátt fèls; quást a-n cónta, e l’important l’è che al pèder dal nòster pòver ragazól l’è mòrt a l’uspdèl, come tant… e dápp tri dè, quand di sóo parént i andén per váddrel e per sintir cum’al stèva, i dšén in purtarìa ch’l’era mòrt d’un azzidént e chi s’è vést s’è vést! Andè’l mo’ vuèter a zerchèr adèssa in mèža a cla pcarìa ch’avrà fát i studént là, da Leandèr, e andèe a vádder s’i gh’avivèn ciapèe!!

Mè per mée cónt a crádd che cla pòvra anma la fóssa andèda da mèl, e che in cal pòver còrp a-gh fóssa gnù i bégh da per tótt!!

2

Mo a-n gh’è dóbbi ch’a-n l’avidi cgnussù. L’éra un bagai mègher stlèe, grand come un granatèr trât a tèra, pin ed bógn per la facia, cun un nèš a la glòria e dû šbafiátt squèši bianch instizzì p’r’al peglón in t’la punta; al purtèva ónna giacátta curta curta, ch’la finiva quand pròpria l’iva da cminzipièr a nascánder dóo brótti pèzz in t’al cul; al gh’aviva un grimbièl arvuièe sèmper d’intórna al travérs e al girèva cun un pèra ed stivai sèmper in man, un figadén da purtèr a un aventór ch’an saviva mai indóvva al se stéssa!

In smarángh tótt al dè e tótta la nôtt, cun ónna cécca in bácca e ónna vóš aragajida a cantèr:

Fratelli d’Italia,

l’Italia s’è desta…

anch quand a-srév stèe l’óra da andèr a durmir; e d’ògni tant, quand al padrón a la fin dal méš agh dèva al chemièe perchè a-n paghèva briša l’afétt:

Le case d’Italia

son fatte per noi…

Dla butéga a-n s’in pèrla: al s’éra ridótt che in sti ùltem án – e a-vdrámm pó in che manéra – cun un bancátt cóntra a ónna culóna in Sant Pèvel… Mo a-n vé vin ménga in mént, cun cla gran pánna griša ed galéna in t’la brátta e cun cal pcón d’érba ed savuréša pasa dedrée da l’uráccia?

*

Però da žóven l’éra stèe un brèv ragazz, pin ed vója ed fèr bén a tirèr dénter in t’al spègh da la maténa a la sira e, talian talian, fénna a la punta di cavì, tant da fères cumpagnèr in Zitadèla p’r’andèr a tór la banchèda un pèra ed vòlt ògni mèš da cla bóna anma dal guéren dal pòver Cichén, perchè p’r’ešèmpi agh piašiva a la fèsta andèr a mróš cun un gran fazzulátt ráss a ‘l còll, un capél cun ónna gran èla sul venticinque e cun aria da memminfótt – lor i dsivén da borgés polpétta – tótti el vòlti che incuntránd i dragòn bišgnèva ch’l’alvéssa la tèsta, i òcc e i tácch, pr’arivèr a guardèr in tla facia a chi pèzz d’âm acsé gróss e acsé grand.

Dal Zinquantanóv l’éra andèe volontari in Piemónt a fèr el s’ciuptèdi cóntra i tedásch: anzi a Solferino a gh’éra arivèe tra cap e còl ónna bala in tal brázz stanch, própria a caval dal gámet, in manéra cl’éra pò sèmper armèš cun i dî dla man tótt aranzinèe e tótt stróppi come el gamb d’ónna galéna parparèda per fèr al brôd in tla pgnata.

Quand al turnò indrèe, per dirla s’cèta, a-gh’éra andèe un pòch i fóm a la testa: l’éra dvintèe capurèl e al girèva per Mòdna a fèr rabia ai gambén, ch’eren arstèe a l’ámbra dla Ghirlandéna, cun la gióbba galunèda e la brátta da suldèe ed Re Vitòri, fénna ch’i l’iven fât sargént dla Guèrdia nazionèl…

Dio, cla sóo póvra mujéra – perchè l’aviva mujéra – ch’al l’aviva spusèda l’án prèmma d’andèr via, per Sant’Omobón – Dio, cla sóo pòvra mujéra quanti la n’ha tgnû mandèr žò! L’éra dvintèe al bèl ed tótti el piazaróli, del sérev e dal dánn basta éch sia…

Dápp un soquant mèš, però, al méss la testa a partì e al mité sò butéga e ed punt in bianch al dvinté al calzulèr pió brèv ed tótta Mòdna e passa; al calzulèr ed tótt i pée ed liberèl ch’i andèven a gara, i liberèl a s’intánd, cun i pée a ferègh guadagnèr i quattrén a paléd.

*

Mo la cucágna la fò curta: a un stuplón d’un sóo cumpágn a-gh vins in mènt d’avrir, própria ed fazzèda a la sóo butéga, un gran magažžén ed stivaj fât… con di fánd vècc e dal cartón in ti fòrt, mo a bón merchée, cun di bèe nastèr, di bèe ptón, del bèli fébbi, tótta apparénza, tótta ilušión, ch’la fermèva la gènt davanti a la vedréna, la-gh fèva gnir vója ed váddersi indòss… e a pòch a pòch i liberèl al solit i vultén… bandéra e al nòst’r amigh a-gh cminzipié a calèr al lavór, e cun al lavór i centèšem e al crédit… A-s gh’éra pó anch méss in mèž la tatica e, quál ch’è péž, la… pratica!

Ló, in fánd in fánd, l’era un gran galantâm, ch’a-n chèrdiva d’aver fât gnint ed straordinari pr’aver fât al sóo dvèr, p’r’aver fât quáll ch’l’iva fât: gnint sbafajón, gnint camurésta… Anch la frida ch’l’iva avù e ch’la l’aviva mèž ridótt a l’impoténza al zerchèva ed nascandèrla al pió possibil, prémma de tótt perchè a-n gh’aviva nissun mérit, lò a-n l’iva ciamèda ed sicura, e tanti vòlt, a qui ch’al sechèven per savér al percome e al percóssa, tótt sótt sótt al gh’arspundiva ch’l’éra stèe da žuvnót cóntr’un véder fánd un sátt’acqua a nudèr a’l blišgón…

3

Cl’èter, invéci, al s’éra méss a fèr al pateriòtta, al gran eletór, a mandèr ló, própria ló, a la Camra i deputèe e in Cómuna i consiglièr, a firmèr tótt i manifèst p’r’el dimostrazión ed tótti el fata, a dir ed magnèr per clazión e a dišnèr un prét o dû tótt i dè, a girèr sátta al pordègh dal Colég cun di avochèt afarésta, di inžgnér intrigant e di dutór… lasámla lè… péž purtròp di avochèt e di inžgnér méss insám! A zighèr, a brighèr, a cumpatèr, cun ónna mléna tótta suvva, finánd a quatr’ôcc per tgnirsi amigh tótt e quant; cun al dievèl in saca da ónna banda e la curóna in saca da cl’ètra, sèmper ed l’upinión ed l’ultém ch’aviva descôrs, in cal mènter per žunta che sóo mujéra la zerchèva ed crásser egl’intrèd dla famija, avránd la pòrta a tótt i muscardén dal Caffè Sandri e dla Sáccia?…

E ló, ch’l’aviva tanta vóš per i èter, a-n n’aviva o a-n vliva briša avér ôcc per la sóo cà. I dšivén ch’l’avéssa imparèe a fèr finta ed gnint fin da quand al fèva la spia sàtta al Dócca…

Anzi, fin d’alóra, i s’cianch da strèda, quand i-al vdivén da luntan, i-s mitivén a cantèr:

Va là, va là, Pipén

che tótt i-t volén bén

et gh’èe la moglie bella

e chi te la mantien…

*

A propošit, i dšivén anch che al pèder dal nòster pòver ragazól al pséssa dir ónna ragión…

Quàll ch’è sicura l’è che la nòster pòver pateriòtta al le tuliva spàss ségh a brazàtt e al le cumpagnèva al sóo apartamént pin ed tótti el galanterii piò modèrni, ch’l’aviva cumprèe, per manéra ed dir, perchè a-s vliva ch’al fóssa anch un protetór di artésta e di operai, ch’al si tgniva pò tótt amigh cun dal savón e dla còrda…

E quand al gh’aviva fât fèr un gir d’intórna alla camra da visita e e quálla dal dišnèr, al ciamèva la sèrva ch’al gh’avréssa ónna butéglia: al le mitiva a séder atach a so mujéra, ch’la pariva ónna madunéna insfilzèda, e pò al le piantèva lè con un percantèl qualunque, perchè lò l’iva sèmper da andèr a ónna quélch seduta d’un quèlch Comitèe… Chi sà come l’a-gh gniva paghèda bén cla butéglia…

E pò alla fèsta in premavéra, a l’istèe e a l’autun, a-s’univa el dô famij e gli andèven a fèr del scaruzzèd a Sassôl e ai Sass dla Róca, a Chèrp e ónna vòlta i se slunghén fénna a la Madànna ed San Lócca, per dmandèregh la grazia che al Sgnór al gh’avéss sèmper mantgnù al srén e al sól ch’al lušiva alóra al sóo fnéster, ma in tal turnèr indrée per via, i dšén, d’un fabalà d’un vistî éch s’éra strapèe in t’al muntér žò d’in giardinéra, a succèss ónna gran lit fra el dô dánn, che i se dšén dla ròba da fógh e da curtèl: i-s picièn, i se šgrafgnén, i se strapén i cavì e i-n s’guardén mai pió in facia… anch perchè la mujéra dal pèder dal nòster pòver ragazól , dàpp dû gióren dal fât, l’a-s méss a lètt cun ónna puntura da ónna banda, e in manch d’ónna stmana la tins andèr a badèr a el galéni di frèe ed San Catèld…

E quand al prét ed la paròchia al l’avé cunfsèda e sacramentèda e che vgnánd fóra da l’óss a-gh scapé détt con i inquilén ch’l’éra mòrta ed rabia, ed magón, ed crepacór, tótti chél braghéri che gli-éren stèdi a scultèr e-gli-andén a sparpadlèr p’r’al quartér che al mèdich ed la cundótta al s’éra sbaglièe e al l’aviva curèda invéci per un intach ed pèt…

*

La fó l’ultma bòta: fóssa al rimòrs dal passèe o fóssa la pavura ed l’avgnir, fato sta che al nòster pòver bagaj, a-n n’avé mai pió unn’óra ed bén. Tótt i sóo afèr i-s mittén a andèr sèmper pió a la strapéz e un bel gióren al fó fât falir pr’ónna cagnèra da gnint.

Al só avochèt al cuntèva mégh, ch’a-n n’è ménga dimándi, che in tal falimént la mujéra ed l’amigh, ch’l’éra inviperida perchè a-n l’andèva pió a truvèr, perchè al n’égh purtèva pió sòld, l’aviva lavurèe, ed man e ed pée, sátta l’acqua, s’intánd, e al marì, per n’ésser da manch ed la mujéra, al gh’aviva, a-s capéss bén, suffièe dénter, mittándegh la… cávva!

E ónna vòlta cminzipièe a ruzlèr, bisgnáss fèr tótta intéra la schèla lumèga del dešgrazi e di vézzi, fénna a murir, cum’a i-ham vést a l’uspdél, lassánd un pòver ragazól a ónna veècia òrba, ch’la-n n’aviva gnanch da vivèr per lée, dmandánd la limòšna davanti alla céša ed San Žvan…

4

E nissun pensé mai a cal pòver ragazól, nissun pensé ed manderèl a scóla, a fèregh imparèr un mestèr… nissun pensé mai a lughèrel al Patronato, a i Bernardéin o da Don Della Valle!

Sól un marangón ch’l’iva cgnusù da žuvnót cla pòvra desfortunèda ed sóo mèdra, c’a-gh’aviva fât al can e dmandèe ed fèr l’amór ciapánd un bèl sach, mo ch’a-n s’l’éra mai per quast descurdèda, un marangón ch’al le vdiva spáss a zughèr a la buša, a gli ánem, e a bát mur žò ed strèda, o a zacagna in Piaza d’Èrem o in cal pcón ed prèe lè dedrée dal Distrátt, in mèž a ónna màsa d’èter vagabánd, ónna maténa al le ciamé, agh fé ónna gran predica e pò al-gh méss insám ónna cassátta e cun i âm dla só butéga al-gh fé ónna culátta per cumprèr un soquanti scàtel ed lóster, un soquant pèz ed savón e un soquant mázz ed fulminant…

Da alóra in pò cun al comèrzi ed sta mercanzia l’è arivèe fénna ai sádš’ân, sénz’andèr gnanch ónna vòlta in guardióla e guadagnánd d’ògni tant un quèlch sòld da cumprèr di artaj ed salam da magnèr cun i grustén ed la nòna bagnèe in t’l’acqua… tótti el vòlt che a Santa Cièra a gh’éra ed stmana un capurèl ed chi pió cativ o ed picátt un tenént ed chi pió ristocratich, e la mnestra ch’l’avanzeva ai suldèe la finiva p’r’andèr… sátta la banca!

E adessa, s’a si cuntént, a-m sóppi al nèš e a tôgh ónna préša…

***

Cuma a-s viv

A l’àn passèe, pròpria come st’àn a la Vigèlia ed Nadèl a’nvèva, a-v l’arcurdarì, fénna al Campanén: ónna néva fina fina e féssa féssa: la néva muntanéna, ch’la dura da la sira a la maténa e da la maténa a la sira… secánd al vént éch tira.

A’nvèva che Dio la mandèva, mo a-n gh’era chèš che la néva la se pséssa fermèr per tèra: a la desquérta come sátta i pòrdegh, in t’i merciapiedi come in t’i sâss a gh’éra da per tótt un mój, ónna smèlta, un paciugh ch’l’arév fat schmintir anch i ròsp; e a supièva ónn’aria acsé frádda ch’la tajèva la facia come la lama d’un rašól in man a un garžón da barbér.

Però a gh’era listáss in smarángh e a smaržaclèr tótta Mòdna.

L’éra un avrir e un srèr ed bóssel; un andèr dénter e fóra da tótti el pòrt e da per tótt a-n se vdiva che dla confusión e da per tótt a-n se sintiva che dal sussur…

Dai pchèr ai bumbunér, dai caftér ai budghér, da la pescarìa a’gli arvindróli di sit pió puvrátt e pió žò ed man, ónna luš, un udór da per tótt, anch dóvva per sòlit a-n gh’è che pózza ed baccalà, d’aj e ed sufrétt strinèe in t’la padèla o d’unt andèe per i furnátt.

Ónna luš, un udór, ónna mástra da per tótt, da fèr gnir l’acqua in bácca a chi avéssa bvù in cal mumént e la gázza al nèš anch a chi a-s fóss sol méss in sàca al fazzulátt…

El caròzz el curiven per tótt i vérs, i tranvài i rivèven da la Stazión càregh ed bón Žemian chi gnivén de-d fóra per fèr el Fèst a l’ámbra ed la sóo Ghirlandéna, e i tranvài i cumpagnèven a la stazión ónna móccia ed furastér impieghèe chè da nuvèter chi andèven ai sóo pàeš per cminzipièr l’àn nóv in famija…

Ónna masa ed carátt càregh ed spòrt, ed zàst, ed scartòzz ed butélli, i curiven cucièe a man per dedrée in t’al curtil ed la Finanza per spedir pr’al mánd i zampón, i caplátt, i cudghén, la sulséssa, i salam ed Blintàn, ed Mulinari, ed Grošòli, ed Lèpori, ed Colombini… i turtlén d’Ascari e qui ed Frigèri, i pan da Nadèl ed Meuli e qui ed Brancolini, al lambrósch dal Scud ed Franza, ed Bassadori, ed Dalèra, ed Mòri… i vén ed Cléto, la grapa dal Finèl, al rinfrásch ed Sassól e i amarátt ed Spilambért…

E dal curtil ed la Finanza a gniva fora tótt i mumént di caratón sèmper nòv, e sèmper pió pin ed pàch postèl cun i panetón e i zervlèe ed Milan, i turón e la mustèrda ed Cremóna, la ciecolèta ed Turén, el spunghèd ed Bersèl, i panfòrt e i panspéziel ed Toscana, i portogàl e i limón dal Napoletan, i figh sách d’in Calabéria, al Marsala d’in Sicélia, al domatore d’in Sardágna, i furmaij d’in Lombardia, al páss da Venezia, da Rimini, da Génva, dalla Spèzia, da Ancóna, e da Firenze e da Rámma l’urtaja ed premavéra e i fiór, di fiór bèe e fràsch…

5

E via via, avanti e indrée, da ónna banda e da cl’ètra, grand e peznén, sgnór e puvrátt, secánd la cundizión ed la sóo sáca, da un còo a cl’èter ed l’univérs i tinén só in sti gióren al custóm imparèe dai Re Magg, chi purtén, come a savî, tótta cla bèla e bóna ròba a nòster Sgnór in t’la paja, e i s’arcòrden ónna vòlta a l’ân ch’a-s próva un gran piašér a fèr di regàl… quand a s’è quèši sicur ch’i-n n’andàran pérs dal tótt, e che i regàl fat i-n sran tótt dunèe, e la spéša l’an srà tótta pérsa perchè a se spéra che incòssa vágna só per žò baratèe in quèlch ètra manéra…

Dal rèst i Re Magg, chi fénn tanta fadiga per gnint, i-n tornén pió e Dunén, pròpria Dunén, l’è mòrt e so fiól al sta mèl…

E via, via via che nisun es fermèva un mumént: tótt s’affanèven per purtèren a cà d’ògni sòrta e tótt s’asgagièven da la pavura d’e-n rivèr a tèmp a magnèr abastanza e a sbucièrla, còme se la Vigélia la fóssa  un giòren da grass!

E a-n s’lamentèva che el ród ch’e-gli éren arstèdi sènza òli, e i mandégh del spòrt e di zàst ch’i-s sintiven a gnir a manch la fòrza dla pavéra e di brij.

Intant a tachèva a fèr sira: la luš dal dè a pòch a pòch la calèva e al žél al dvintèva sèmper pió scur e la néva la gniva žò sèmper pió léssa.

Al turžan da Dôm e i campanèr ed tótti egli èter cés i tirèven dénter in t’la còrda per sunèr l’évmarìa e žò per Scudari qui dal gaž coi sóo lumén impièe ed cóo dal bustón chi tgniven a spalèrem, i aspetèven i ùltem bòt per sbandères per tótt el cuntrèd pió a la švélta dal sòlit, come tanti lózzel d’istèe in mèž a un camp ed furmént.

El fnèster del cà, dai mžanén ai granèr, a pòch a pòch i se vdiven a lušèr; el pòrt e el butégh a pòch a pòch el-s’asrèven, la fálla calèva, la néva chersiva ancárra e âm, dánn, žóven e vècc, car, carózz e carátt i cminzipièven gióst alóra a lassèr per tótt i vérs la sóo pèca per tèra e i passâg i pariven tótt tanti stréssel d’un gran furmighèr.

E avanti avanti pórr i bèe fióch chi dvintèven sèmper pió grand come tant strâzz ed bughéda, e avanti avanti pórr chi scanžlèven e i paržèven incòssa, e incòssa a-s turnèva a spurchèr.

Ma la nèva chersiva sèmper, e al sussur al tachèva a calèr e la néva vinziva. I ùltem i passèven senza gnanch ch’es sintéssen e oramai a-n se vdiva pió nisun ságn. L’era tótt un bèl bianch pèra pèra, e Mòdna la pèrs come d’incant indurmintèda sátta un linzól frádd e žlèe e quérta da ónna imbutida d’uváta giazzèda!

*

Pròpria alóra al nòster pover ragazól, dápp d’avér girèe tótt al dè, mój spólt e ingherlì, al s’fermèva dal Quater Culón, al cafè di studént, perchè a l’invéren es gh’amóccien tótt quant e i stan lè tótta la sira a bacajèr come tant palátt bèn piantèe, in manéra che tanti vòlt a-n n’és pól gnanch passèr.

E a-gh’è pò i nòster sialtèn ch’i disén che i studént i-én invéci… spiantèe! Pòvri ragàzi, come e gl’i-én sèmper bóni…

Basta, turnánd, come a-s diš, un pàs indrée, al nòster ragazól a-s fermé dónca lè p’r’arpunsères un briš.

A-n n’aviva ancárra guastèe al džun e a-n n’aviva ancárra ciapèe un sòld: anch i sóo sòlit aventór i-gh’éren gnù a manch. O i-n l’aviven briša vést o i-n n’aviven avù bišágn ed gnint, o i aviven avù tròpa fuga. Anch i socialésta, ch’i én sèmper prònt a impir egli urácc di cojón vudándegh dénter la šbròdga ed chél ciacher che-n faran mai del fritèl, perchè ai nòster socialésta a-gh cala la faléstra dal cór p’r’impièr al fógh dla cušéna, ma i tròven listáss i cojón ch’i stan a bácca avérta e sátta a scultèr, e come el ród d’ónna biciclátta i-s’impéssen cun l’aria! Anch i socialésta in tèl giurnèda i éren dvintèe cumpágn ed tótt i èter.

6

L’iva tintèe d’impièr pr’arciam al sóo sòlit lumén, mo fóssa al frádd ch’l’iva fat žlèr l’òli ed dénter o fóssa l’aria éch supièva per ‘d fóra, fato stà che al lumén fèva nòna!

L’éra stèe sátta al pòrdegh dal Colégg, sátta a quáll di Ebrei, l’éra andèe anch p’r’al Merchèe dal lágn e pr’al Vasquèl, sátta ai pòrdegh ed San Franzásch, fénna la da Panén, quáll di gnòch cun i grassóo… mo l’éra stèda sèmper cumpagna.

Ogni tant, p’r’ascaldères el man al s’mitiva i dî in bácca e pò cun ónna vóš mèža aragajda al pruvèva a cantèr:

“Fulminanti e roba fina

chi la compra ci indovina

Roba fina e fulminanti

chi ne vuol si faccia avanti”

Mo ló, pòver dievèl, al cantèva ai mur e al descuriva al vént; al frádd e la debolázza i chersiven anca lór a tótt andèr dimándi e pió de tótt pò al frádd in t’la punta di pée.

Al s’turnèe a mátt’r in gir e giránd a-gh pèrs ed turnèr a vádder al bumbunarii dal Caffè Nazionèl, ed Parmegiani, d’l’Arsana e ‘d Montanari… a-gh pèrs ed vádder i banch da la fruta in piaza, i bèe pir, i bèe pám, la bèl’óvva dla Martaréna, dal Bulgnésa e dla Marióna; e come l’andèva via cun el gamb, acsè l’andèva via cun la testa e al pensèva: “Oh, percòsa me propria me ho-j-a da ésser acsè dešgrazièe… Ho-j-a fàt dal mèl mè in ‘ste mánd? Fórsi ónna quèlch birichinèda… Mo a gh’n’è tant ch’i n’han fat del pió gróssi… e i van a caròzza e cavaj… Ch’al sia al Sgnór che’m vól pruvèr per dèrem pò al Paradiš in etéren? Dio, cuša l’è luntan e quant al cásta chèr al Paradiš! Malatii, mišérii e džun: džun, misérii e malatii! Almánch pò ch’al gh’fóssa! La nòna, la mée pòvra nòna, l’a-m l’ha sèmper détt e l’a m’al diš anc’adèssa… mo léè, puvrátta, l’è órba e l’a-n ne-gh vádd ménga cièr… Lée l’a-s laménta sèmper: la bròntla che ónna vòlta l’andèva méi ch’a-n n’è adèssa. E pó la spéra sèmper che dman la vaga méi ch’a-n n’è incóo… Et vedrèe che un de sti gióren l’a-s cambia, bišágna ch’l’a-s cambia e’n pól ésser in péž! Et vedrèe, et vedrèe… Sii bón, pòrta pasinzia. E quand a sám a dman a srà pasdmán e pasdmán, l’è cl’èter gióren… e da trént’ân a ‘sta pèrt la sóo vétta l’è sèmper la speranza de dman, e acsè la srà fin ch’la scampa, fin cl’arivarà a andèr in cl’èter mánd de-d-là sicura ed truvèregh al sóo Dio!”.

Intant l’éra turnè in San Chèrel: quand al fò per traversèr la strèda e andèr sátta al pòrdegh dal Colég al se sinté a gnir un šgrišór e adrée ónna spécie ed tirabación.

Lè, fra l’edicola di giornée e la prémma culóna dal pòrdegh, s’a-gh’avì fat a mènt, a-gh’è come un indénter, e lè d’intórna la néva la gh’aviva lassèe un bèl fissudén ed sâss squèši sótt.  Al gh’arivé strasinándes a la méi… al se sidé, al s’égh lughé in mèž… e al sré i ôcc. L’éra sánn… sátta al nèš! E chi sa quant alóra i gh’aviven la panza e la bácca pini, tròp pini ed magnèr!

*

E adéssa, s’a-m permitì, a-m bágn al bèch e a tógh ónn’ètra préša…

***

Cum’a-s mór

Dio, quand a-s dórem, chi prà mai dir che strazza de schérz a-s faga la mènt e percóssa l’al faga! Ló l’éra là a la sbaraja e agh pariva ch’a fóssa d’istèe e ch’a fóssa ónna bèla maténa circa vérs meždè. A-gh pariva ed traversèr lè da San Dmánegh p’r’andèr a l’uscita di sargént da’l Salešiani e quand al fò inzèmma al merciapiedi dal Palazz, lè propria indóvva a-gh’è el fnèster dla cušéna dla Scóla Militèr; al sinté gnir fóra un fóm chèld e grass, un fóm ch’al saviva al pió bón udór ed bròd própria ed chèrna… e al s’gh’andé a máttr’r in mèž come in t’ónna nóvla per ésser quèrt da per tótt, per sazières per tótt i buš, a bácca spalanchèda e tiránd só tótt i mumént p’r’al nèš come s’al gh’avéssa al muclón o come se cal fóm al l’avéssa psù tabachèr.

Madunéna che strazza d’un udór! L’avrév fât resuscitèr anch un mòrt! E via ch’al mandèva žò, ch’l’ingugnèva, come se própria agh passéssa quél da bón a la lánga dal canalózz. E come al fèva bén, come al gh’abrazèva al stámegh… che chèld, che vétta, che fòrza!

7

Iv mai pruvèe vuèter a pensèr a quáll éch pol sucèder dénter in t’la panza, a tótt i svujamént e bruntlamént ch’e-s’fan viv e a tótt el languidázz e i sfinimént ch’e-s fan sènter quand a-s’è stèe tótta ónna giurnèda sènza gnanch un bávver d’acqua, dápp del stman, di méš o di ân passèe sènza ch-a sia gnu fât a nissun past, gnanch ónna vòlta, ed smurzèr tótta intéra la fâm? Iv  pruvèe a pensèregh o e-n gh’aviv briša avù tèmp?

Mè a-gh scumátt ch’a-n v’è gnanch mai passèe davanti a i ôcc l’idéa ed tintèr ed fèr al džun ed la Quaréšma o quál del Campan, vuèter che dápp ch’a si al mánd tótt el vòlt ch’a-v’si alvèe só da magnèr ha bišgné ch’a-v muléssi la cuvátta dal brègh.

Mo in cal ménter che ló al stèva lè a bávver cl’udór a-vins in séna tótt in t’un mumént per d’sóvra ed la só tèsta, ónna gatèra, un pladór, ónn’alegria ch’a-n n’ev dégh, e un ciucamént ed piat, ed bicér ch’a-n n’év cónt. In tri sèlt al fò só p’r’ónna frèda. Dio che tavlèda! I-éren i alièv chi andèven a clazión. E a-gh’éra anca ló in t’i alièv e al fèva clazión anca ló…

Oh che bón cumpanádegh, che bón pan, che vén! Dio cum’a-se sta bén in t’i suldèe, cum’a-s’ingrassa, cum’a-s’dvénta bèe! Mai gnint da fér… e pò a-se dvénta tenént, capitani, magiór… tótt vistì d’òr e d’argént, cun el spalén, cun la sabla e via a caval da la maténa a la sira, in t’i paságg, in t’la mura e… patatrach… patatrach… patatrach…

Un máster d’un gat négher, scapèe a melapéna lassánd tótt al pél e la cávva in t’un lázz ch’a-gh’iva preparèe dénter dal giardinátt di Cazzadór chi mat di camarér dal caffè, per fèr un arustén per la zéna ed l’ùltem ed l’ân: un máster d’un gat spavintèe al salté cóntra ed burida a la cassátta che al nòster pòver ragazól al s’era méss lè da ónna banda, e pìnfete e pònfete, l’arbalté incóssa e pó, ancárra pió spavintèe, l’infilé come ónna lòšna Róvva Granda.

Al nòster pòver ragazól al dé un gran termlón, l’avérs i ôcc un mumént, e pó, speránd ed seguitèr a insunières, al li striché só subét sènza gnanch pensèr p’r’ámbra al dišaster ed la sóo mercanzia.

*

Al striché só i ôcc e a-gh pérs d’ésser ónn’ètra vòlta dvintèe ed punt in bianch garzón d’ónna cumpagnia ed žuvnót ch’i-gh’aviven un magnin in t’un pèlch in quèrta fila, la nôt dal viglión dal Sandrón l’ùltem dè ed Carenvèl.

A-gh pariva ed purtèr dént’r in teater ónna màsa ed spòrt, ed scartòzz, di candlér, di fiór, del butélli, di piàt, di bicér… e in un viaž a-gh pariva d’avér ónna zásta acsè péša ch’l’a-gh fèva tótt infurmighèr al bràzz drétt… l’era pò invéci perchè al-s’gh’éra pugièe sóvra in t’al durmir.

E via via pórr ch’al purtèva e al turnèva a purtèr. Quand finalmént vérs mežanót l’avé finì ed preparèr al retré, a-n n’avánd da fèr èter ed méi perchè a servìr a tèvla a-gh gniva al sguâter dal Stival d’òr, l’andé a mátter al nèš žò in platéa. Dio che iluminazión, quant culór, che strécca e che chèld! Al pruvé a fèr un gir e a fòrza ed sburlón e ed pistèd ed pée al psé rivèr fénna inzémma al pelchscénich. Oh che vésta, che incant, che piašér! Tótt i ridiven, i-s’la gudiven, i balèven, i saltèven, i vusèven… e a ló sól a-gh pariva ch’a-gh giréssa la tèsta; al turné vérs la pòrta e quand al stèva própria pr’imbruchèrla, al-s’sinté ciamèr da ónna vóš e al-s’vulté. L’éra ónna bèla mascaréna cun un gran váll sátta a la bèšla e quèši gnint davanti al stámegh, a brazàtt d’un ed qui éch pòrten la caramèla in t’un ôcc, el brègh cun la piga e un pèž ed žáss per la camiša.

8

Mo chi srala? Chi én srala?

Addio, Addio…te-n n’ém cgnàss?

Mo mè nò!

Che salam! Ciapa ste portogal e sti bumbón… A sun l’Ida… Addio… Addio

Al-s’fermó lè in dû pée come s’a-gh fóssa gnû al restén, al slunghé la man sènza vlér, mo a-n fó briša bón ed strichèrla e al portogál e i bumbón i srén andèe pérs, pistèe e sgualzì ed sicura se un scimiòt d’un cicátt vistì da pierò al n’égh fóssa saltèe adòss e al n’éss fòss méss lè per tèra in gatemgnón stra ònna gamba e cl’ètra dla gènt a magnèr a quàter ganáss incosissima.

L’Ida? L’Ida? Cla moreténa simpatica ch’la gniva tótt el fèst a purtèr un pèra ed sòld pr’al tabach a ónna só ziina ch’la stèva in t’el Cašléni a óss a óss indóvva al stèva anca ló cun sóo nòna? L’Ida la gh’aviva fat tanti caràzz!... cla bóna puténa ch’l’andèva a la benedizión e al rošàri tótt el sir e che ló l’éra andèe, non volendo a posta, tanti volti in céša per vádderla. L’Ida, la sóo Ida… ch’al s’insunièva acsè spàss, ch’al s’insunièva acsè spáss i sóo ôcc acsè lumén, tótt el vòlti ch’al s’indurmintèva a l’aria avérta guardànd la luna, el nóvel, el stráll?!

Mo chi érel pò ló? E lée cum’érla al viglión? Dio s’l’éssa psù saltèregh adòss a cla brótta maciátta ed cal muscardén! Mo induv’érni sparì? El còpi i passèven, i balèven, i saltèven… Mo lór dû?

Al vins fóra e l’andé per la mura a ciapèr un pòch d’aria e al giré fénna vérs maténa; quand al fó stóff e al taché a sènter al frádd ed l’èlba al turné dénter in teàter, perchè a-gh permiva d’andèr a pulir al pèlch, a smurzèr i lóm e pió de tótt a purtèr a cà i avanz ed la zéna.

Oramai tótt l’éra finì. Trî o quàter sabión sól i-s’litighèven in t’l’intrèda al càpel chi aviven pérs e i-s’vliven mátter in tèsta al tabár ch’al-gh blišghèva da tótti el band. E tira e mòla e dai e lassla andèr, i stèven per mátters invéci el man adòss, quand per furtuna intravins i solit dû péver a fèri andèr fóra, s’i-n vliven andèr a finir … dénter.

Alora ló al-s’avié zò pr’el schèl tótti mój, tótti spòrchi ch’a-bišgnèva per fòrza trambalèr e parér imbariègh anch sènza avér bvù. Ma cuš’a-srév stèe méi ch’al fóss caschèe e al s’fóssa rátt almánch ónna gamba prémma d’arivèr fénna inzémma!

Žachèda in t’al retré in t’un cantón d’un sofà in mèž a del butélli e di bicér arbaltèe, dal vén e dal cafè arversèe, smòrta come ónna pézza lavèda a-gh’éra l’Ida, la sóo Ida, e per tèra atach a lée cun la tèsta pugèda cóntra i sóo žnôcc, smòrt anca ló come lèe, un ed qui ed la cumpagnia ch’laviva servî. Al s’cruvé i ôcc cun la man drétta e al vulté fóra: a pariva ch’a-s’égh vléssa fermèr al cór e apéna ch’al fò in t’al curidór, l’óss ch’al-s’gh’asrèva adrée a pérs ch’al fóssa come ónna curtlèda dèda a tradimént in t’la schéna e ch’l’al taièssa tótt a la lánga dal filón. Al dé un èter termlón e al-s’desdé ónn’ètra vòlta. L’éra stèe ónna gázza dla néva che’s’gh’éra amucièda in t’l’èla dal capél, ch’l’a-s’éra desfáta a pòch a pòch cun al calór dla persóna e ch’l’a-gh’éra piuvuda žò p’r’al cupátt. In cólp ed rabia al se strappé d’in tèsta al capèl e al vlé pruvèr a mátters in bucón.

*

Tótt in t’un détt e in un fat al s’truvé lè davanti a la butéga di Tedásch própria in cal mènter ch’i-avriven al fóren per sbrašèrel. Oh che bèl fógh, che bèl calór anch da la luntan e che bèli brèš! Al s’fermé lè davanti come s’a-gh fóssa gnù al guèrda féss. E dénter cla gran bácca spalanchèda, cun cla gran léngva acsè rássa fugénta, a-gh pariva ed vádder d’in tant in tant, per via del brèš ch’e-s padiven, degli ámber, del figur, del facc ch’e-s muvéssen come tanti ànem dal purgatòri in mèž a la vampa. E tótt i mumént la séna a-s cambièva e al calor chersiva sèmper de pió, tant ch’a-gh pariva ed sèntr’es a gnir fénna murèli el punt di dî del man e di pée: al calór al chersiva incárra e al dulór dénter in cla sóo pòvra chèrna al gniva sèmper pió in só. Oramai a-pariva ch’a-n se pséssa pió móver… Oh ma ch fati brèš!

9 - FINE

El pariven incantèdi. A pòch a pòch a-s gh’éra amucièe inzémma come un váll tótt ed zándra e sátta per del fáss, di stràp, di buš basta éch sia, del strisléni ed luš acsè bèli, dû punt ed spendór acsè viv, ch’a se srév détt ch’a-gh fóss sátta al sól quand al-s’léva in mèž a del nóvel d’istèe. E al váll a-s’fèva sèmper pió féss e pió bertén: al-s’rumpiva e alóra a saltèva fóra un spirai nòv, ch’al tuliva la vésta, e pó al váll a-s’turnèva a giustèr come si l’avéssen mendèe; e pò al-s’rumpiva in un èter sit e al s’giustèva un’ètra vòlta, e pó ancárra pió in là, e pó ancárra pió in là…

E lè, in chi schérz ed cièr e ed scur, come in t’i žógh d’ónna lantèrna magica, al ghe vdiva passèr ónna gran màsa ed vedut, ed paèšagg, d’âmm e ed dánn, d’amigh e parént e tótt el cumbinazión indóvva al s’era truvèe, e i ritrát, dû ritrát grand al naturèl, di sóo pòver vècc, la sóo mama e al papà. E come i-se vdiven alégher, come i éren cuntént! Come ai prém tèmp dal sóo matrimòni quand ló l’éra ancárra in mente Dei. E che bèla cà ch’i gh’aviven! La cà ch’a-gh dšiva sèmper la nòna… E a saltèva fóra anch la nòna… e al saltèva fóra anca lò… e al dvintèva un bel žuvnòt, al studièva, pó l’andèva suldèe e pò finalmént al tuliva mujéra. L’iva spušèe l’Ida, la sóo Ida, ch’a-gh’l’aviva fata tór la sóo nòna dšándegh ch’l’éra méi ónna puvrátta onèsta che ónna ed cal signuréni pini ed fótti e ed caprézzi ed tótti el fata. E come i-s’bašèven, come i-s’abbrazèven e come i-se vliven bén, e come i stèven bén lè davanti a ónna bèla stóvva ed verniša, pròpria suvva e in cà suvva!

L’éra la Vigélia ed Nadèl e l’éra dápp zéna. E lè in t’al fógh ed la famija al-ghe vdiva di èter quèder e degli ètri figur. A-gh’éra marì e mujéra ch’i-s’èren adòss un d’sóvra a cl’èter in manéra da magnères l’un cun l’èter al fédegh, come dû can arabì, e a-gniva fóra tótti el budèl, a culèva tótt al sánghev, a caschèva i pezz ed chèrna, come in t’’na pcarìa d’animèl.  E i éren là a l’avérta, in méž a un piazzèl come quáll ed Pòrta Bulágna, sátta i ôcc ed tótt qui éch passèven, sátta a ónn’acqua féssa féssa e žlèda e ogni gázza l’era come un ed qui turmént ch’i mitiven ai bérber per fèri córrer pió fòrt. Mo vuvèter ch’a si žóven a-n n’i avì vést ed sicura! E ogni gázza l’èra come al puntról d’un gran gujadèl che Sant’Antánni, stánd in Paradiš, al-gh druvèva in t’el spal pr’aizzèri a musghères sèmper de pió.

La gént la scapèva inspavintèda: sól al marangón – a-n v’al srî ménga descurdèe – al marangón ch’al gh’iva dunèe la cassátta perchè l’aviva vlù bén a sóo mèdra, al marangón ch’al desgniva dal magažžén ed legnámi di Sólmi, lè dal Punt ed la Pradèla, al-s’fermé un briš a guardèri e al fè tant ch’l’ariessé a spudèregh adòss.

Al nòster ragazól al guardèva, al guardèva e sènza savèr al percòsa e al sintiva che cal dô brótti bésti i gh’aviven fat dal gran mèl, e pió i n’aviven fat ai dû pòver sóo vècc. Per pavura d’arcgnássri al tulé in man el mujátt e al s’méss a strizzèr.

Quanti faléster da chi dû gran zòch ed lágna! Che calór e che fógh! Che calór in t’i pée, in t’el man; che brušór sò p’r’al gamb e p’r’i brazz, per la vètta, pr’al stámegh, in t’la facia. Dio che vampa e che luš!

Al bašé la sóo Ida e al dé un èter termlón: al fò l’ùltem. La mòrt sta vòlta la gh’éra passèda tant atach ch’a-s’l’éra purtèda ségh a brazzátt.

Quand i bón Žemiàn i gnén fóra da la mássa dla mežanòt i-al truvén bèl-e-stènchi fra la prémma culóna dal pòrdegh dal Colég e l’edicola di giórnée cun avšén la sóo cassátta arbaltèda dal gàt.

Ámm ažachèe fa 40…

Néva fa 16…

Nadèl fa 25…

Oh che bèl téren, che bel téren a sách!

Mo pò a la gènt a-gh vins di scrópel: l’avé pavura ch’l’avéssa stintèe, ch’al fóssa mòrt da la fam e dal frádd e guardándes d’intórna l’a-s’méss cun quant fièe l’iva in t’la panza a zighèr, e l’a-gh’n’iva ed cal pòch, p’r’al gran magnèr e bávver dla zéna ed circostanza: maledéssa che fat! malegógna che chèš! Currì, currì bén prèst a ciamèr el guèrdi, chi al pòrten prémma ch’al frulléssa dal tótt, là da San Nicolò.

E invéci… Oh invéci! La gènt come sèmper l’arivèva cun l’ùltma córsa: la sperèva ed fèr furtuna žugánd sóvra la desgrazia d’un èter e la cherdiva al sòlit ónna fótta!

L’éra mòrt feliz e cuntént, sènza savér ed murir…

***

E adéssa, ragázz, che la mée fòla l’è finida, dšì só subét mégh un Requie scanta in pace amen per la salut etérna ed cal pòver ragazól mègher mègher, biánd come un bèl furmintunèr madur, ch’l’aviva dû bée ôcc, acsè cièr come l’acqua d’un funtanázz, indóvva a-s’ghe vdiva dénter un fánd ed scòzz ed pantan, ed dulór…

E dšì só mégh a la svélta cun tótta divuzión un Pater ave gloria a nòster Sgnór, intant ch’al perdóna a nuèter sti brótt pcadázz chi i-en ancárra in t’la cunsinzia spòrca dal mánd e ch’l’è vergágna mèrža patòca ch’i-gh sién, specialmént quand a-s’pènsa che tant ân indrée, per via dal per via, dal Sèmper cla fòla… i-han méss in crôš Gešò Crést!

Mòdna, ai 22 ed Nuvámber dal 1898.                                              Fulminánt.